Bu ayın əvvəlində Qazaxıstanın paytaxtı Astanada 1930-cu illərdə ölkədəki aclığın qurbanlarının xatirə lövhəsi sakitcə dəyişdirilib. Bunu heç çox adam sezməyib.
Lövhənin ilkin versiyasında faciə "qolodomor" adlandırılmışdı. Yəni insan əli olan aclıq və soyqırımı.
Təzə lövhədə isə rusca "qolod" – "aclıq" yazılıb, məsuliyyət çalarından azad neytral termin.
AzadlıqRadiosunun qazax xidməti xəbər verir ki, bu dəyişiklik getdikcə daha çox diqqət çəkir, aclıqla bağlı çoxdankı müzakirələri canlandırır. Həmin illərdə Qazaxıstan əhalisinin təxminən üçdə biri – azı 1.5 milyon nəfər həlak olub, ölkənin tarixinə qara səhifələrdən biri kimi düşüb.
İllər boyu ölkə tarixçiləri, siyasətçilər, fəallar hökuməti bu aclığı sovet lideri İosif Stalin rejiminin təşkil etdiyi soyqırımı kimi tanımağa çağırıblar.
Yaxın müttəfiqi, böyük ticarət tərəfdaşı Rusiyanın qanını qaraltmaq istəməyən Qazaxıstan çağırışları gözardı edib.
"Qolodomor"un kökü Ukraynadan gəlir axı, "qolod" aclıq, "mor" isə ölüm deməkdir. Bu iki söz birləşəndə "acından ölmək", "aclığa məhkum etmək" mənasını verir.
Ukraynalılar 1932-33-cü illərdə sovet Ukraynasındakı aclığı "soyqırımı siyasəti" adlandırır, dünya da bunu "qolodomor" kimi tanıyır.
Qazaxıstan liderləri isə bu aclığı sovetlərin yanlış siyasətinin faciəvi nəticəsi olduğunu deyirlər, nəinki qazax xalqına qarşı düşünülmüş cinayət.
İndi də xatirə lövhəsindəki bircə söz müzakirələri rezonans yaradıb.
Astana rəsmiləri qərara ətraflı izahat verməyiblər. AzadlıqRadiosunun suallarına yazılı cavabda şəhər administrasiyası bildirib ki, söz "ikidilli davamlılığı təmin etmək üçün" dəyişdirilib. Qazaxıstanda qazax dili dövlət dilidir, rus dilinin rəsmi dil statusu var.
Sosial mediadan isə narazıların səsi gəlir.
Dastan Abdıraxmanulı adlı bir Facebook istifadəçisi yazır ki, bu, "Qazaxıstan tarixinin təhrifi, xalqın başına gətirilən faciənin siyasi xarakterini gizlətmək cəhdidir".
O və çoxsaylı sosial media istifadəçiləri "qolodomor" sözünün qaytarılmasını tələb edirlər.
Sovetlərin tabusu
1920-ci illərin sonlarında sovet hökuməti kənd təsərrüfatı sektorunda zorla kollektivləşdirmə siyasətinə başlayıb.
Qazaxıstanda məqsəd köçəri qazaxları daimi məskunlaşdırmaq, kolxozlara cəlb etmək idi. 1930-cu illərin sonlarında Qazaxıstan səhrasına quraqlıq, xəstəlik, aclıq yayılır, bir milyon çox insan ölür, yüz minlərlə insan ölkəni tərk edir.
Tarixçilər 1933-cü ilədək Qazaxıstanda kütləvi aclıqdan 1.5 milyon-2 milyondan çox insanın öldüyünü bildirirlər. Aclıq Ukraynada, Rusiyanın bəzi regionlarında da baş verib. Amma sovet vaxtı bu mövzu tabu sayılırdı.
1991-ci ildə Qazaxıstan müstəqillik qazanandan sonra Stalin dövrünün aclığı ölkədə açıq müzakirə olunmağa başladı, "Aşarşılıq" tarix dərsliklərinə salındı. Aclığın dövlət səviyyəsində araşdırılması üçün komissiya da yaradıldı, amma Moskva nəzərə alınaraq rəsmi siyasi dəyərləndirmə təxirə salındı.
Sovet ittifaqının hüquqi varisi sayılan Rusiya aclığa siyasi qiymət verilməsinə qarşı çıxır, soyqırımı iddialarını qəbul etmir.
"Siyasiləşdirmək olmaz"
Qazaxıstan hökuməti hələ də aclığa siyasi dəyər verməyib.
2021-ci ildə prezident Kasım-Jomart Tokayev deyib ki, "tariximizin bu qara səhifələri hələ də yetərincə öyrənilməyib": "Bu mürəkkəb məsələyə təmkin və məsuliyyətlə yanaşmalıyıq, elmi araşdırma aparılmalıdır, şüarsız, sensasiyasız".
Tokayevin sələfi Nursultan Nazarbayev isə 2021-ci ildə deyirdi ki, "aclığı müzakirə edəndə ehtiyatlı olmaq lazımdır. Bunu siyasiləşdirmək olmaz".
Qazaxıstanlı tədqiqatçı Berikbol Dukeyev aclıqla bağlı araşdırmalar dərc edib. Onun fikrincə, Nazarbayev həm Moskva ilə yaxın əlaqələrə ziyan dəyməsindən, həm də ölkə əhalisinin təxminən 15 faizini təşkil edən etnik rus azlıqları narazı salmaqdan ehtiyatlanıb.
Ancaq illərdir tarixçilər və siyasətçilər bu məsələyə ədalətli siyasi qiymət verilməsini tələb edirlər. Millət vəkili Berik Dyusembinov 2020-ci ildə hökuməti Ukrayna kimi davranmağa, aclığı soyqırımı aktı kimi tanımağa çağırmışdı.
Dyusembinov AzadlıqRadiosuna deyir ki, beş il keçməsinə baxmayaraq, hakimiyyət bu mövzu ilə bağlı konkret addım atmayıb.
Qazaxıstan mayın 31-də Siyasi repressiya və aclıq qurbanlarını Anım Gününü qeyd edir.
