Rusiya Bakı-Yerevan sülh prosesini poza bilərmi. 'Paşinyanı devirməyə çalışacaq'

Son həftələr Moskvadan gələn ikibaşlı bəyanatlar Bakı ilə Yerevan arasındakı normallaşma prosesinə xələl gələcəyi ehtimalına yol açır. Təhlilçilər Rusiyanın prosesi pozmağa çalışacağını istisna etmir, Moskvanın regionu arxa bağçası kimi saxlamaq niyyətindən əl çəkmədiyini deyirlər.

Bakı və Yerevan avqustun 8-də Vaşinqtonda sülh sazişini paraflayandan, Azərbaycanı Ermənistandan keçməklə Naxçıvan eksklavı ilə birləşdirəcək TRIPP marşrutu üzrə razılaşma əldə edəndən sonra Moskva sanki neytral davrandı, sülh prosesinin irəli getməsini alqışladı belə. Oktyabrın əvvəlində iki ölkə prezidentinin Düşənbə görüşü isə ikitərəfli münasibətlərdə aylarla çəkən diplomatik eskalasiyanın səngiməsi kimi xarakterizə olundu. O vaxtdan təxminən bir ay ərzində tərəflər neytrallığı saxladı, kəskin bəyanat səslənmədi.

Amma noyabrın əvvəlində Moskva sükutu pozdu. 2020-ci ildə 44 günlük Qarabağ müharibəsinin bitməsi münasibətilə Rusiya XİN bəyanatında bildirdi ki, Bakı və Yerevan ikitərəfli münasibətlərin normallaşma prosesində geriyə dönüşün baş verməməsi üçün çox iş görməlidir.

Bəyanatda o da vurğulandı ki, sülh prosesinin yol xəritəsini Rusiyanın vasitəçiliyi ilə 2020-ci il noyabrın 9-da əldə olunmuş atəşkəs sənədi, sonrakı illərdə əməkdaşlığa dair bəyanatları formalaşdırıb və bu razılaşmalar hələ də qüvvədədir. Rusiya hər fürsətdə "3+3" regional əməkdaşlıq platformasını da yada salır. Bu platforma üç Cənubi Qafqaz ölkəsi üstəgəl Rusiya, İran və Türkiyə arasında danışıqları nəzərdə tutur.

Rəsmi Bakı Rusiya XİN-in bu açıqlamalarını şərh etməyib.

Noyabrın 14-də isə Azərbaycanın Ukraynadakı səfirliyi Rusiyanın raket zərbəsinə məruz qalıb. Azərbaycan prezidenti bu hücumu pisləyib, Rusiyanın Azərbaycandakı səfiri Azərbaycan XİN-ə çağrılaraq ona nota təqdim olunub, Kiyevə raket və dron hücumları nəticəsində "İsgəndər" tipli raketlərdən birinin Azərbaycan səfirliyinin ərazisinə düşməsinə kəskin etiraz bildirilib.

"Kənar dursun, mane olmasın"

Bu arada Yerevandan gələn ilin ikinci yarısında TRIPP xəttinin tikintisinə başlanacağı barədə rəsmi açıqlamalar gəlir. Bu marşrut 9 noyabr atəşkəs bəyanatında da nəzərdə tutulmuşdu və onun təhlükəsizliyini Rusiyanın FSB qüvvələri təmin etməli idi.

Vaşinqtonda sazişlər imzalanandan sonra bəzi müşahidəçilər Rusiyanın prosesdən kənarlaşdırıldığını düşünürdülər. Cənubi Qafqazda strateji boşluq yarandığını, Rusiyanın regiondakı hegemon mövqeyinin zəiflədiyini deyənlər də var.

Bəs, indiki məqamda Rusiyanın bəyanatları arxasında nə dayanır? Moskva Azərbaycan-Ermənistan sülh prosesinə hansısa təhdid yarada, prosesi relsdən çıxara bilərmi?

Siyasi şərhçi Elxan Şahinoğlu Rusiyanın özünün beş il öncəki razılaşmaya doğru-dürüst riayət etmədiyini, bu sənədə zidd olaraq Ermənistanın öz silahlı qüvvələrini Azərbaycan ərazisindən çıxarmadığını, rusiyalı hərbçilərin iştirakı ilə separatçılara silah və sursat daşındığını yazır. Azərbaycan 44 günlük müharibədən üç il sonra Qarabağda birgünlük əməliyyat keçirərək ərazi bütövlüyünü bərpa etdi.

"Kremlin iddiasının əksinə olaraq 10 noyabr 2020-ci il razılaşması aktuallığını itirib. Razılaşmanı imzalayan üç ölkədən ikisinin lideri üçün də bu razılaşma aktual deyil. Aktual olan 8 avqust Vaşinqton razılaşmasıdır. Ağ evdə sülh paraflanıb, "Tramp yolu" razılaşdırılıb. Bakı və Yerevan bu razılaşmaların yerinə yetirilməsi üzərində işləyirlər. Rusiya Cənub Qafqaz ölkələrinin daxili işlərinə qarışmasın, bölgə ölkələri arasında əməkdaşlığa mane olmasın, bunun özü sülhə töhfə kimi qiymətləndiriləcək", - E.Şahinoğlu qeyd edir.

Sülh prosesindəki qeyri-müəyyənliklər

Bir sıra xarici təhlilçilər isə Moskvanın Cənubi Qafqazda həm yumşaq güc alətlərini, həm də Ermənistanda hərbi baza timsalında sərt gücünü də saxlamasına diqqət çəkirlər. Avropanın qonşuluğunda münaqişələrin dinc həllinə töhfə verməyə çalışan "LINKS Europe" təşkilatının direktoru Dennis Sammut AzadlıqRadiosuna deyir ki, Moskva istəsə, Ermənistan-Azərbaycan sülh prosesini poza bilər. Di gəl, keçmişdə bu güc alətlərindən yöndəmsiz istifadə edib deyə, bu durum dəyişənə oxşamır. Amma təhlilçinin fikrincə, Rusiya Cənubi Qafqazın dəyişdiyini anlamalıdır.

Estoniyada yerləşən Beynəlxalq Müdafiə və Təhlükəsizlik Mərkəzinin tədqiqatçısı Sansiro Hosakanın fikrincə, Azərbaycan-Ermənistan sülh prosesi kövrəkdir, gələcək trayektoriyası aydın deyil və bu da Rusiyanın müdaxiləsinə yer qoyur. Amma təhlilçi AzadlıqRadiosuna Moskvanın imkanlarının məhdud olduğunu deyir: "Budapeştdə potensial ABŞ-Rusiya sammiti alınmasa da, Donald Trampla əlaqələri saxlamaq Moskva üçün hələ də vacibdir və o, Trampın sülh sazişini, TRIPP təşəbbüsünü tənqid etməkdən çəkinir. Rusiya bunun əvəzində Qərbin regiondakı nüfuzunu "3+3" Regional Əməkdaşlıq Platformasını təşviq etməklə məhdudlaşdırmağa çalışır".

İran da regiondakı problemlərin region ölkələrinin iştirakı ilə həllinə tərəfdar olduğunu dəfələrlə vurğulayıb.

S.Hosaka həm TRIPP, həm də sülh prosesinin qeyri-müəyyənliklə dolu olduğunu, onun Trampın təsvir etdiyi razılaşmadan xeyli uzaq olduğunu vurğulayır. Belə ki, Azərbaycan Ermənistan konstitusiyasına dəyişiklik tələb edir, bu isə Ermənistanda 2026-cı il parlament seçkilərindən öncə mümkün deyil. Digər yandan, "Tramp yolu"nun əsas parametrləri də ABŞ və Ermənistan arasında müzakirə olunur, Azərbaycanın həmin marşrut boyunca erməni məmurlarla heç bir təmasın olmamasını tələb edir, Yerevan öz suveren ərazisində sərhəd və gömrük nəzarətini saxlamaqda israrlıdır.

"Rusiya Paşinyanı devirməyə çalışacaq"

Ermənistanda 2026-cı ilin iyununda keçirilməsi gözlənilən parlament seçkiləri öncəsi baş nazir Nikol Paşinyanın rəqibləri Rusiyadan sülh prosesinə dair bəyanatlar fonunda fəallaşır, keçmiş prezidentlər Serj Sarkisyan ilə Robert Koçaryan onu 2020-ci ilin 44 günlük müharibəsini, daha öncə isə danışıqları düzgün idarə etməməkdə suçlayırlar. Paşinyan isə ittihamlara cavabında Qarabağ danışıqları üzrə sənədlərin ilin sonunadək açıqlanacağını bildirib.

Ermənistanda hökumətlə kilsə arasında gərginlik də səngimir, altı keşiş mitinqlərdə iştiraka məcbur etmə, katolikosun qardaşı Gevorq Nersisyan və onun oğlu seçki kampaniyası fəaliyyətinə məcbur etmə ittihamı ilə saxlanılıb.

Qarabağdakı keçmiş separatçı rejimdə təmsil olunmuş Vitali Balasanyan isə bu yaxınlarda ümidini bildirib ki, 2023-cü ilin birgünlük əməliyyatından sonra Ermənistana köç etmiş Qarabağ erməniləri bir gün geri qayıda biləcəklər. Ermənistan mediasına müsahibəsində o, 2020-ci il 9 noyabr atəşkəs bəyanatının da ləğv olunmadığını deyib. Bu açıqlama noyabrın 10-da yayılıb, Rusiya XİN-in oxşar məzmunlu bəyanatı isə ondan bir neçə gün öncə. Ermənistanın İstintaq Komitəsi hazırda Moskvada yaşadığı bildirilən, keçmiş baş qərargah rəisinin müavini Arşak Karapetyana cinayət işi açıb, 2021-ci ildə Qaragöldə Azərbaycan ordusunun irəliləməsinə görə ittiham olunur. Karapetyan Ermənistanın indiki rəhbərliyini vaxtaşırı tənqid edən videolar yayır.

"Rusiya Ermənistanda 2026-cı il seçkilərindən istifadə edərək baş nazir Nikol Paşinyanı devirməyə çalışacaq. Amma proseslər indiki kimi getsə, buna nail olmayacaq", - "LINKS Europe"dan D.Sammut belə düşünür.

Təhlilçi S.Hosakanın fikrincə, Ermənistanda seçkiöncəsi Rusiya bu ölkədəki dostlarını möhkəmləndirəcək, N.Paşinyanı sarsıtmağa çalışacaq.

"Moskva millətçi və dini qrupların Dağlıq Qarabağın itirilməsi, Bakıya əlavə güzəştlərlə bağlı narazılığından da sui-istifadə edə bilər. Həmçinin Ermənistanın Rusiyadan ticarət və enerji sahəsində asılılığından yararlanaraq Yerevana təzyiq göstərə bilər", - o əlavə edir.

Rəsmi statistikaya görə, bu ilin birinci yarısında Rusiyanın Ermənistanın xarici ticarətində payı azı 35 faiz, Aİ-nin isə 12 faiz olub.

"Sülhə əsas maneə Moskva deyil, Bakıdır"

Karneqi Sülh Fondunun Rusiya və Avrasiya proqramının baş elmi işçisi Anna Ohanyan isə AzadlıqRadiosuna göndərdiyi şərhində yazır ki, TRIPP uzun müddət imperiyaların forma verdiyi bölgədə ortaq iqtisadi məkan yaratmaqla regional muxtariyyəti və dayanıqlığı gücləndirə bilər. Bu isə onun fikrincə, Rusiya üçün təhdid deməkdir.

Təhlilçi hesab edir ki, Cənubi Qafqazın təhlilində çox zaman Rusiyaya yönəlik yanaşmadan istifadə olunur, bu isə region dövlətlərinin sülh prosesinin formalaşmasında rolunu kiçildir: "Dayanıqlı və institusional sülhə əsas maneə Moskva yox, Bakıdır... Açıq və inteqrasiya olunmuş regionlar Azərbaycan kimi dərin avtoritar sistemlər üçün destabilizasiya yaradır. Axı açıq regionalizmin yaratdığı iqtisadi dinamizm rejimin sabitliyini təhdid edə bilər. Neft ölkəsi kimi Azərbaycanın qlobal təsirinin azalması, neft gəlirlərinin sürətlə düşməsi fonunda rəsmi Bakıya daxili təzyiqlər davamlı, institusional sülh prosesini Əliyev hakimiyyəti üçün siyasi riskə çevirir".

"Ümumi məqsəd dəyişməz qalır"

Ş.Hosaka Azərbaycanda möhkəmlənmiş avtoritar rejimin siyasi və media mühitini sərt nəzarətdə saxladığını, Moskvanın buradakı təsirinin məhdud olduğunu vurğulayır, Putinin əlaqələrin bərpası üçün Azərbaycan təyyarəsinin vurulmasına görə üzr istəməsini isə bunun göstəricisi sayır.

Putin avqustun sonunda Xarici Ölkələrlə Regionlarası və Mədəni Əlaqələr İdarəsini ləğv edib. "The Insider" yazırdı ki, bu idarə 2005-ci ildə, Ukraynada "narıncı inqilab"dan bir il sonra yaradılıb. Amma Kreml keçmiş SSRİ ölkələrində "yumşaq güc"ü irəlilətməyə nail olmayıb, ayrılan pullar mənasız tədbirlərə xərclənib. Həmin idarənin yerinə Strateji Tərəfdaşlıq İdarəsi yaradılıb, onun əhatə dairəsinə Qlobal Cənubdan da ölkələr salınıb.

"Bu, Cənubi Qafqazda bir sıra uğursuzluqlardan sonra "yumşaq güc" və humanitar aspektlərdə incə dəyişikliklərə işarə etsə də, ümumi məqsəd dəyişməz qalır: regionu Moskvanın təsir dairəsində saxlamaq", - təhlilçi S.Hosaka belə deyir.