Xurmatoyun günləri birmərtəbəli kənd tibb məntəqəsində keçir, iynə vurur, qan təzyiqini ölçür, yataq xəstələrini evlərində ziyarət edir. O, Tacikistanın şimalındakı Soğd vilayətində bir kəndin 300-ə yaxın sakininə xidmət edir. Son vaxtlar isə məcburən daha uzaqda işləməli olur, tarlada pambıq yığır.
"Keçən həftəni [dövlət sektorunda çalışan] onlarla digər işçi ilə pambıq tarlalarında keçirdik. Bizə qatlanan çarpayı gətirməyimizi tapşırmışdılar, tarlaların yaxınlığında müvəqqəti yataqxanada qalırdıq. Səhər tezdən gün batana qədər işləyirdik, qısa nahar fasiləsi olurdu", – qorxudan adının tam çəkilməsini istəməyən Xurmatoy deyib.
Pambıq Orta Asiyada kənd təsərrüfatı iqtisadiyyatının əsas dayaqlarından biridir. Özbəkistan ildə təxminən 1.3 milyon ton məhsul yığır, dünyanın ilk 10 istehsalçısı arasındadır. Ondan sonra təxminən 800 min tonla Türkmənistan, daha sonra 500 min tonla Tacikistan gəlir.
AzadlıqRadiosunun əməkdaşı Fərəngis Nəcibulla ilə radionun Orta Asiya bölməsinin hazırladığı materialda deyilir ki, bu payız minlərlə səhiyyə işçisi, müəllim, şagirdi Tacikistan, Türkmənistan və Özbəkistanda pambıq tarlalarına göndəriblər. Avqustun sonundan noyabracan çəkən yığım mövsümündə məktəblər, xəstəxanalar və dövlət idarələrində kadr çatışmazlığı yaranıb.
Rüşvət, yerinə adam tapmaq
İşçilərin, insan haqları qruplarının sözlərinə görə, regional orqanlar dövlət qulluqçularını işdən çıxarılmaqla hədələyir, tələbələri isə intizam tədbirləri, tədrisdən uzaqlaşdırmaqla. Beləliklə, onlar pambıq yığımına getməli olurlar.
İmkanlılar məmurlara rüşvət verərək bu ağır əl işindən yayınırlar, ya da başqasına pul verib yerlərinə göndərirlər. Tacikistan və Türkmənistanda isə yığıma gedə bilməyənlər əvəzləyici işçi tutmalı olurlar.
Hüquq müdafiəçilərinin dediyinə görə, beynəlxalq təzyiqlər və sanksiyalar son illər bu praktikanı müəyyən qədər azaldıb. Xurmatoyun, digərlərinin danışdıqları isə onun hələ də davam etdiyini göstərir.
Xurmatoy deyib ki, səhər, günorta və axşam yeməyinin pulu pambıq yığımından qazandıqlarından çıxılır.
"Bizə çox az məbləğ qalır. İş çox ağırdır. 48 yaşımda bu işə dözə bilmirəm, bel ağrılarım var. Amma getməsəm, işimi itirə bilərəm", – o, Azadlıq Radiosuna deyib.
Tacikistanda pambıq yığımı
Rəsmilər pambıq yığımında iştirakın könüllü olduğunu desələr də, AzadlıqRadiosunun topladığı sübutlar əksini göstərir.
Tacikistanın cənubunda Xatlon vilayətində təhsil orqanları məktəblərə, kolleclərə göstəriş verib ki, müəllimləri, tələbələri "boş vaxtlarında" tarlalara göndərsinlər.
Özbəkistan təcrübəsi
Özbəkistanda bir sıra vilayətlərdə müəllimlər, tibb bacıları "könüllü" pambıq yığımına qoşulmaq üçün onlara təzyiq edildiyini deyiblər.
Prezident Şövkət Mirziyoyev 2016-cı ildə hakimiyyətə gələndə ölkənin pambıq sənayesində məcburi və uşaq əməyinə son qoymaq vədi verib. O zaman H&M, "Nike" və "Walmart" kimi ticarət şəbəkələri uşaq əməyindən istifadəyə görə Özbəkistan pambığına boykot elan etmişdi.
2023-cü ildə Mirziyoyev BMT Baş Assambleyasında bu praktikanın tamamilə aradan qaldırıldığını bəyan edib. Amma hüquq müdafiəçiləri və yerli media bu təcrübənin "könüllü iştirak" adı altında yenidən yayıldığını bildirir.
Sentyabrın 26-da Mirziyoyev məhsul yığımında gecikmələri önləmək üçün 10 günlük "fövqəladə" kampaniya elan edib. Bu il Özbəkistanda 875 min hektar sahəyə pambıq əkilib və 2025-ci il üçün 3.7 milyon ton xam pambıq istehsalı hədəf qoyulub.
Bu arada hökumət tənqidlərə həssas yanaşır. Oktyabrın 14-də Əmək Nazirliyi 70-dən çox əmək qanunu pozuntusunun aşkarlandığını və məcburi əməyin bütün formalarının qəti yasaqlandığını bəyan edib. Bir neçə yerli məmur əhalini pambıq yığımına məcbur etdiyinə görə cərimələnib.
Türkmənistanda isə hökumət kütləvi əmək səfərbərliyini açıq dəstəkləyir. Rəsmi orqanlar hətta əsgərləri, keçmiş məhkumları, aliment ödəməyənləri də tarlalara göndərir.
"İndi bir çox dövlət işçilərinə pulsuz işləmələri tapşırılır. Rəsmilər deyirlər ki, ""Siz onsuz da maaşı dövlətdən alırsınız"", – Qərbi Balkan vilayətindən bir sakin AzadlıqRadiosuna anonim danışıb.
Özbəkistanda işçilər pambıq yığırlar.
Fermerlərə daha çox pul verilsə...
Təhlilçilər deyirlər ki, Orta Asiyada pambıq iqtisadiyyatının strukturunun kökü hələ də məcburi əməyə dayanır.
"Bu ölkələrin pambıq sektoru hələ də islah olunmayıb. Mirziyoyevin islahatları daha çox siyasi xarakter daşıyırdı. O, kütləvi səfərbərliyi bir müddət dayandırdı, amma mərkəzləşdirilmiş sistem dəyişməyib. Hökumət istehsal kvotalarını və qiymətləri müəyyənləşdirdiyi müddətcə yerli hakimiyyət orqanları insanları hədəflərə çatmağa məcbur edəcək", – Böyük Britaniyada yerləşən "Central Asia Due Diligence" tədqiqat qrupunun direktoru Alişer İlhamov bildirib.
Düşənbədə yaşayan, adının çəkilməsini istəməyən bir iqtisadçı isə problemin pambıq istehsalının iqtisadi modelində olduğunu düşünür: "Tələbə və dövlət işçilərini tarlalara göndərib bunu "könüllü" adlandırmaq həll deyil. Hökumət pambıqyığanlara və fermerlərə daha çox pul ödəsə, insanlar bu işə könüllü şəkildə qoşularlar".